Edukacja bez strategii: jak państwo przyczynia się do drenażu mózgów
Autor: Weronika Boguś, Mentor: Dr Włodzimierz Świątek
Nadzwyczajnie dużo młodych Polaków chce podejmować studia zagraniczne. Niektórzy deklarują powrót do Polski po ukończeniu studiów, jednak w wielu przypadkach nie pokrywa się to z rzeczywistością. Polacy studiujący za granicą nie widzą dla siebie przyszłości w Polsce. Sama należąc do tej grupy, postanowiłam, że przyjrzę się temu problemowi.
1. Problem i rozwiązanie
Młodzi zdolni Polacy podejmują studia zagraniczne częściej niż kiedykolwiek. UNESCO podaje, że takich studentów jest już ponad 30 tysięcy (UNESCO Institute for Statistics, 2025). Polska gospodarka może zyskać dzięki ich wiedzy i ekspertyzie na światowym poziomie, zatrudniając ich w instytucjach naukowych, służbie zdrowia, służbie cywilnej, czy sektorze edukacji.
Ta wizja nie przekłada się jednak na realia. Studenci, którzy wyjeżdżają na studia z kraju, nie wracają. Jest ku temu kilka powodów. W konkretnych dziedzinach, zwłaszcza naukowo-badawczych, absolwenci uczelni zagranicznych nie widzą dla siebie przyszłości w naszym kraju. Polska nie docenia pracowników akademickich, naukowców, profesorów, czy lekarzy (Kwiek, 2020) tak jak to czynią ośrodki zagraniczne – finansowo oraz statusowo.
Nauka, badania, innowacja i edukacja nie znajdują się wśród narodowych priorytetów. Brakuje nie tylko realnego wsparcia finansowego, ale również symbolicznego docenienia roli naukowców, lekarzy czy innowatorów. Negatywny przykład płynie również z góry — afera dyplomowa (np. Collegium Humanum) pokazuje, że elity polityczne w Polsce nierzadko lekceważą znaczenie rzetelnego wykształcenia (OKO.press, 2022), zamiast zdobywać rzetelne wykształcenie na najlepszych uczelniach polskich i zagranicznych.
Z drugiej strony, emigracja edukacyjna coraz częściej zaczyna się już na poziomie licencjackim. Z perspektywy państwa, pieniądze z podatków, które zostały przeznaczone na 3-4 lata studiów dla młodego Polaka, nie zwrócą się nigdy, jeśli ten człowiek nie wróci do kraju (Batory Foundation, 2019) (a zazwyczaj tak się dzieje). Polski maturzysta czy absolwent polskiej uczelni widzi za granicą lepsze perspektywy zawodowe, możliwości zarobku i rozwoju osobistego w porównaniu z Polską.
2. Propozycja legislacyjna
2.1. Stypendium strategiczne
Kwalifikacja:
Obywatele RP przyjęci na uczelnie z Top 500 rankingów międzynarodowych (np. QS, THE).
Zobowiązanie do powrotu i pracy w Polsce min. 3–5 lat po ukończeniu studiów.
Zakres finansowania:
Dofinansowanie czesnego: do 60 tys. PLN rocznie (lub równowartość 12–13 tys. EUR/GBP/USD)
Pokrywa część kosztów studiowania w UK, Holandii, Skandynawii, Szwajcarii, USA (w ograniczonym zakresie).
Stypendium utrzymaniowe: 1 500 zł/miesiąc (na pokrycie zakwaterowania i kosztów życia).
Jednorazowy grant na start: 5 000 zł (na bilety, relokację, zakup materiałów).
Zobowiązanie zwrotne:
Brak obowiązku zwrotu, jeśli student po studiach wróci do Polski i przepracuje min. 3 lata w sektorze naukowym,służby zdrowia, administracji publicznej, edukacyjnym lub B+R. Jeśli nie wróci – pełny zwrot świadczeń z odsetkami.
2.2. Program wsparcia w powrocie do Polski
Program mający na celu ułatwienie reintegracji absolwentów zagranicznych uczelni z polskim rynkiem pracy.
Zakres:
Jednorazowy bon powitalny: 20 000 zł.
Uproszczony dostęp do rekrutacji w sektorze publicznym i naukowym.
Mentoring oraz dostęp do sieci instytucji wspierających rozwój kariery w Polsce.
2.3. Fundusz dla repatriacji kompetencji
Instrument finansowego wsparcia dla powracających specjalistów.
Zakres:
Granty startowe (do 100 000 zł) dla projektów badawczo-rozwojowych realizowanych w Polsce.
Finansowanie stanowisk post-doc, adiunktów, rezydentów oraz liderów innowacji.
3. Interesariusze
3.1 Bezpośredni interesariusze:
Uczniowie szkół średnich i studenci planujący studia za granicą - potencjalni beneficjenci wsparcia.
Obecni studenci uczelni zagranicznych - grupa docelowa programów reintegracyjnych.
Absolwenci zagranicznych kierunków wyższych - zyskują dostęp do wykwalifikowanej kadry.
Jednostki administracji publicznej, instytucje badawcze i uczelnie -
Szpitale i sektor ochrony zdrowia – podniesienie standardów polskiej służby zdrowia i badań w dziedzinie nauk medycznych.
Przedsiębiorcy i pracodawcy w Polsce - większy wybór talentów z doświadczeniem międzynarodowym.
3.2.Pośredni interesariusze:
Rodziny beneficjentów programów – odciążenie współfundatorów studiów zagranicznych.
Organizacje studenckie i akademickie – wsparcie we wdrażaniu programów i szukaniu talentów w społeczności studenckiej.
Ministerstwo Edukacji i Nauki, Ministerstwo Finansów, Ministerstwo Zdrowia - odpowiedzialne za ramy prawne i finansowe.
Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, instytucje grantodawcze, firmy i fundusze europejskie – potencjalni partnerzy w finansowaniu.
4. Koszty
Tabela 1. Kosztorys proponowanych programów wsparcia dla polskich studentów zagranicznych w perspektywie 10 lat.
Z perspektywy makroekonomicznej program zakłada zatrzymanie lub odzyskanie ok. 20 000–30 000 wysoko wykwalifikowanych osób w ciągu dekady, co może przynieść realne korzyści w postaci wzrostu PKB, transferu know-how (Grzymała-Kazłowska, 2018), wzmocnienia sektora publicznego i zahamowania kryzysu kadrowego w strategicznych sektorach (zdrowie, edukacja, nauka, nowe technologie).
5. Rozwiązania międzynarodowe
Wśród krajów należących do UE oraz OECD znajdziemy wiele przykładów państw, które wspierają swoich obywateli (OECD, 2023) w podjęciu nauki za granicą.
5.1. Niemcy i Skandynawia
Na szczególną uwagę zasługuje model niemiecki, w którego ślady poszły Norwegia i Dania (Eurostat, n.d.). Niemcy gwarantują możliwość wzięcia pożyczki studenckiej, aby student mógł dofinansować połowę kosztów swojej edukacji, a w Danii – nawet całość. Poza tym, student może liczyć na hojny zasiłek studencki, w Norwegii i Niemczech wynosi on do 50% całego wsparcia, a w Danii jego wysokość zależy od zarobków rodziców studenta.
5.2.Singapur
Najbardziej kompleksowe wsparcie dla młodych obywateli, którzy planują studia za granicą, oferuje Singapur. Rząd i organizacje państwowe (oddziały obronne, instytucje naukowe) prowadzą programy, gdzie doceniony kandydat na studia otrzymuje dofinansowanie w zakresie czesnego na cały okres studiów licencjackich, a jeśli student spełni dodatkowe kryteria merytoryczne programu, to także studia magisterskie i wymiany. Dodatkowo, stypendyści mogą liczyć na zasiłek studencki i łatwe znalezienie letnich stażów w strukturach singapurskich organizacji. Jednak jest to program wiążący dla młodych Singapurczyków – warunkiem nieodpłatności edukacji zagranicznej jest powrót do kraju i praca na rzecz celów naukowych Singapuru przez od 3 do 6 lat po zakończeniu studiów.
Diagram 1. Programy wsparcia dla obywateli podejmujących studia za granicą na przykładzie siedmiu państw (Za Federacja Polskich Stowarzyszeń Studenckich w Wielkiej Brytanii, 2020: MHA Singapore, Kela, CSN, SU, BAföG, Lånekassen, SUSI).
6. Wnioski i rekomendacje
Skala zjawiska drenażu mózgów wśród młodych Polaków narasta, co prowadzi do długofalowych strat gospodarczych, społecznych i kadrowych. Dotyczy to szczególnie strategicznych sektorów takich jak służba zdrowia, nauka, innowacje oraz administracja publiczna.
Obecnie brakuje systemowych mechanizmów wspierających studentów podejmujących edukację za granicą oraz zachęcających ich do powrotu i wykorzystania zdobytej wiedzy na rzecz Polski. Istniejące rozwiązania są rozproszone, nieskoordynowane i nie zachęcają studentów do powrotu do kraju.
Wprowadzenie Ustawy o Strategicznej Mobilności Edukacyjnej pozwoliłoby Polsce stworzyć długofalową strategię inwestowania w młode talenty, jednocześnie minimalizując ryzyko ich trwałego odpływu.
Rekomenduje się:
przyjęcie programu stypendialnego związanego z obowiązkiem powrotu i pracy w kraju przez określony czas po ukończeniu studiów zagranicznych;
rozważenie wdrożenia pakietu reintegracyjnego, który zmniejszy bariery powrotu do kraju i wesprze powracających w znalezieniu zatrudnienia;
rozważenie utworzenia funduszu repatriacji kompetencji, który umożliwi powracającym rozwój kariery naukowej, medycznej lub innowacyjnej na konkurencyjnych warunkach.
Koszt programu szacowany na 3 mld zł w perspektywie dekady jest uzasadniony w świetle potencjalnych korzyści społeczno-gospodarczych, takich jak: zwiększenie produktywności, ograniczenie niedoborów kadrowych oraz transfer wiedzy i międzynarodowych kompetencji.
Polska powinna wzorować się na sprawdzonych modelach międzynarodowych (Niemcy, Skandynawia, Singapur), dostosowując je do krajowego kontekstu i możliwości budżetowych, a jednocześnie zachowując atrakcyjność programów dla uzdolnionej młodzieży.
Zatrzymanie lub odzyskanie wysoko wykwalifikowanych młodych ludzi powinno stać się jednym z celów strategicznych polityki edukacyjnej i innowacyjnej państwa – nie tylko z perspektywy konkurencyjności Polski w UE, ale także jej długoterminowej stabilności wewnętrznej.
Bibliografia:
Federacja Polskich Stowarzyszeń Studenckich w Wielkiej Brytanii. (2020). Studia w Wielkiej Brytanii: Analiza zapotrzebowania finansowego przeprowadzona dla Banku Gospodarstwa Krajowego [Prezentacja]. Federacja Polskich Stowarzyszeń Studenckich w UK.
Fundacja Batorego. (2019). Młodzi wykształceni i za granicą. Czy Polska traci elity? Fundacja im. Stefana Batorego. https://www.batory.org.pl/raport/mlodzi-wyksztalceni-i-za-granica/
Grzymała-Kazłowska, A. (2018). Brain drain or brain circulation? Migration of Polish graduates. Journal of Ethnic and Migration Studies, 44*(14), 2340–2357. https://doi.org/10.1080/1369183X.2018.1502657
Kwiek, M. (2020). Internationalisation of higher education in Poland: A critical analysis. European Journal of Higher Education, 10(2), 132–150. https://doi.org/10.1080/21568235.2020.1723404
Najwyższa Izba Kontroli. (2020). Mobilność akademicka studentów i naukowców – raport kontroli. https://www.nik.gov.pl/kontrole/wyniki-kontroli-nik/publikacje.html
OECD. (2023). Education at a glance 2023: OECD indicators. OECD Publishing. https://doi.org/10.1787/69096873-en
OKO.press. (2022). Dlaczego polscy studenci nie wracają do kraju? https://oko.press/dlaczego-polscy-studenci-nie-wracaja/
Rzeczpospolita. (2023). Polska traci młode talenty. Drenaż mózgów trwa. https://www.rp.pl/edukacja/art37819241
UNESCO Institute for Statistics. (b.d.). Global flow of tertiary-level students. https://uis.unesco.org
Eurostat. (b.d.). Tertiary education mobility statistics. https://ec.europa.eu/eurostat
Notes from Poland. (2024). More Polish students than ever are studying abroad. Pobrano z https://notesfrompoland.com/2024/03/22/more-polish-students-than-ever-are-studying-abroad/