Reforma doradztwa zawodowego w szkołach podstawowych

Autorzy: Amelia Głuszak, Paweł Bolek, Mentor: Marcin Szala

1. Problem i rozwiązanie

Autorzy sugerują, by doradztwo zawodowe skupiło się w większej mierze na zwiększaniu dostępu do praktycznej wiedzy, dzięki której wybór szkoły ponadpodstawowej będzie bardziej doinformowany. Celem wprowadzenia uniwersalnego planu przedmiotu, który obejmuje cały rok szkolny klasy siódmej, będzie umożliwienie uczniom poznania prawdziwego środowiska pracy poprzez spotkania z przedstawicielami zawodów z różnych branż oraz poprzez jedną zorganizowaną wycieczkę edukacyjną w lokalnym przedsiębiorstwie.

Plan zajęć doradztwa zawodowego

2. Propozycje legislacyjne

Rekomendowana przez autorów zmiana dotyczy formy zajęć z zakresu doradztwa zawodowego w siódmej klasie szkoły podstawowej. Przedmiot ten, który stał się obowiązkowy we wrześniu 2019 roku, w obecnej strukturze nie odpowiada na realne potrzeby młodzieży w sposób jak najbardziej korzystny. Zauważywszy ten problem, można go rozwiązać poprzez zmodernizowanie planu związanego z doradztwem zawodowym, który przyjmowany jest przez placówki edukacyjne.

Proponowana zmiana legislacyjna dotyczy Rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 12 lutego 2019 r. (Dz.U. z 2019 r. poz. 325), a dokładniej Załącznika nr 3 (Minister Edukacji Narodowej, 2019). Zgodnie z tym dokumentem doradztwo zawodowe w szkole podstawowej powinno wspierać uczniów w wyborze szkoły ponadpodstawowej oraz umożliwić im rozwój umiejętności, które pozwolą zidentyfikować cele i plany edukacyjno-zawodowe. W ramach propozycji autorów wspomniany wyżej Załącznik powinien być uzupełniony o dokładny plan zajęć doradztwa zawodowego, który zaprojektowany został na podstawie przeprowadzonych rozmów z przedstawicielami różnych środowisk związanych z edukacją podstawową i średnią. Wymiar godzinowy jednak pozostawałby bez zmian z wyjątkiem lutego, kiedy to dwie dodatkowe godziny poświęcone byłyby temu przedmiotowi.

Potrzebne zmiany prawne

By wprowadzić sugerowane rozwiązanie, kilka zmian prawnych byłoby potrzebnych. Należałoby przede wszystkim wprowadzić obowiązek korzystania z centralnie planowanych wzorców programów doradztwa, ponieważ obecnie szkoły posiadają dużą dowolność, co prowadzi do nierówności między szkołami, które mają inne podejście do wspierania swoich uczniów. Treść i informacja o wzorcowym programie może być przedstawiona w nowym załączniku do Rozporządzenia, w którym znalazłyby się konkretne wytyczne. Ostatnim elementem byłaby standaryzacja współpracy z firmami, których przedstawiciele odwiedzałaby szkoły bądź przyjmowałaby uczniów w ramach wycieczki edukacyjnej. Obecnie w prawie polskim taki rodzaj kolaboracji nie ma uregulowanego trybu. Zdaniem autorów warto byłoby się zastanowić nad przyjęciem nowego rozporządzenia, dzięki któremu również przy innych inicjatywach sektor prywatny mógłby współpracować z placówkami edukacyjnymi. Treść takiego rozporządzenia może być wzorowana na ramowych zasadach praktyk wykorzystywanych przez szkoły branżowe.

W celach ogólnych doradztwa zawodowego w Załączniku nr 3 warto byłoby dodać punkt na temat kompetencji społecznych i komunikacyjnych uczniów, które byłyby rozwijane w ramach spotkań z przedstawicielami różnych zawodów. Istotne byłoby również podkreślenie wartości związanej ze współpracą z lokalnym rynkiem pracy, do której dążyć powinny szkoły w ramach obowiązku wykorzystywania wzorcowego programu zajęć.

Należy zaznaczyć, że swoją formą wycieczka edukacyjna przypominałaby standardową wycieczkę szkolną oraz nie wymagałaby od wybranej firmy dużego przygotowania, ponieważ spotkanie trwałoby nie więcej niż 3 godziny. Autorzy kładą nacisk na lokalizację zakładu pracy, która powinna być stosunkowo blisko placówki edukacyjnej, aby zbyt duże zaangażowanie rodziców nie było potrzebne w zakresie transportu dzieci. Zmiana prawna w kontekście tego rozwiązaniem nie jest potrzebna, ponieważ organizacja wycieczek leży w zakresie praw szkół. Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej z dnia 25 maja 2018 r. (Dz.U. 2018 poz. 1055), do przeprowadzenia wycieczki jest potrzebne między innymi utworzenie regulaminu wycieczki, który może być utworzony przez Ministerstwo, by doradcy zawodowi nie mieli dodatkowej odpowiedzialności, oraz wyrażenie zgody przez dyrektora (Minister Edukacji Narodowej, 2018).

Harmonogram

Proponowany przez autorów harmonogram obejmowałby trzy lata. Zadaniem głównym w pierwszym roku będzie opracowanie modelowego programu zajęć dla klas siódmych ze wsparciem nauczycieli, organizacji pozarządowych działających za rzecz edukacji i przedstawicieli Ministerstwa Edukacji Narodowej. Propozycja autorów stanowiłaby dla oficjalnego planu podstawę. Po przygotowaniu finalnej wersji dokumentu zostałby przeprowadzony pilotaż w wybranych losowo 32 szkołach podstawowych w drugim roku. Metoda obejmowałaby dwie szkoły z jednego województwa, z których jedna położona byłaby w mieście powyżej 40 tysięcy mieszkańców, a druga w mieście poniżej 40 tysięcy mieszkańców.

W trzecim roku Ministerstwo Edukacji Narodowej przeprowadziłoby konsultacje społeczne, które będą mogły być nadzorowane przez jednostki samorządu terytorialnego, by dotrzeć do jak największej liczby zainteresowanych stron. Na podstawie uwag uczestników konsultacji i własnych obserwacji oraz przeprowadzonej analizy Ministerstwo dopracowałoby program lub zrezygnowałoby z niego całkowicie, jeśli okazałby się nieskuteczny. Dodatkową aktywnością, którą podjąć się mogłoby Ministerstwo, jest zorganizowanie dobrowolnych szkoleń dla nauczycieli i doradców zawodowych z zakresu nawiązywania współpracy z przedsiębiorstwami i wspierania rozwoju kompetencji komunikacyjnych u uczniów, dzięki czemu zajęcia byłyby jeszcze skuteczniejsze.

3. Analiza interesariuszy

Proponowana reforma miałaby oczywiście zróżnicowany wpływ na zainteresowane strony. Warto się tym różnicom przyjrzeć, by zrozumieć, w jaki sposób proponowane zmiany mogłyby skrzywdzić zamiast pomóc niektórym grupom.

4. Koszty w perspektywie 10 lat

5. Rozwiązania międzynarodowe

Niemcy

Niemcy stanowią świetny przykład kraju europejskiego, którego system doradztwa zawodowego stoi na wysokim poziomie. Autorów interesuje przede wszystkim doradztwo na etapie gimnazjum, który na potrzebę opracowywanego rozwiązania mógłby przełożyć się na klasy siódme i ósme w polskiej szkole podstawowej. Edukacja narodowa w Niemczech promuje silną współpracę szkół z izbami rzemieślniczymi, izbami przemysłowo-handlowymi, urzędami pracy i lokalnymi firmami, dzięki czemu uczniowie skutecznie poznają swoje kompetencje. Doradztwo zawodowe jest zintegrowane z systemem kształcenia dualnego - Duale Ausbildung, który zakłada, że uczeń część czasu spędza w szkole, a część w firmie w postaci praktyk (Szczotka, 2019). Oprócz tego uczniowie mają dostęp do szerokich baz danych o zawodach, również w formie cyfrowej, co sprawia, że wybierając firmę, uczeń może podjąć najlepszą dla siebie decyzję. Warto jest zaznaczyć, że miejsca w programie dualnym nie przydzielają szkoły. Młodzież samodzielnie aplikuje do wybranych firm, tak jak w przypadku ubiegania się o pracę (Deutschland.de, 2024).

Współczesna forma systemu kształcenia dualnego istnieje prawnie od drugiej połowy XX wieku (Polsko-Niemiecka Izba Przemysłowo-Handlowa, 2019). W Niemczech takie podejście daje uczniom możliwość wypróbowania zawodu w praktyce. Jeśli dziecku praktyki się nie spodobają, daje mu to jasny znak, że zawód, który w teorii wydawał się być interesujący, nie jest jednak dla niego. Praktyki umożliwiają również łatwiejsze przejście na rynek pracy, co przenosi się na bardzo niskie bezrobocie wśród młodych ludzi w Niemczech (O’Neill, 2025).

Przedsiębiorstwa niemieckie odgrywają kluczową rolę w tym systemie. Współtworzą one programy nauczania doradztwa w szkole i mają wpływ na to, jak potencjalni przyszli pracownicy rozwijają swoje kompetencje. Firmy szybciej pozyskują lojalnych, przygotowanych pracowników, co obniża również koszty rekrutacji, ponieważ wielu uczniów zostaje w przedsiębiorstwie po okresie praktyk. Prawdopodobnie największą jednak korzyścią jest fakt, że kształcenie dualne ogranicza niedobory kadrowe w zawodach technicznych i rzemieślniczych, co jest rosnącym problemem w Europie i na świecie.

Niemieckie doradztwo zawodowe, podobnie jak w Polsce, jest obowiązkowym elementem edukacji ogólnej i wynika z przepisów landowych. System dualny jest dokładnie opisany w Berufsbildungsgesetz (BBiG) - niemieckiej ustawie, która określa zasady i warunki kształcenia zawodowego w Niemczech (Biuro ds. Równego Traktowania UE, n.d.). Stwierdza ona między innymi, że przedsiębiorstwa współpracujące ze szkołami muszą posiadać certyfikat potwierdzający zdolność szkoleniową. Oprócz tego same szkoły mają obowiązek koordynacji z Federalną Agencją Pracy - Bundesagentur für Arbeit, która prowadzi własnych doradców i współpracuje ze szkołami (Biuro ds. Równego Traktowania UE, n.d.).

W Polsce podobne rozwiązanie wzorowane na systemie niemieckim było już wprowadzone, jednak głównym problemem, który obniża jego skuteczność, jest brak rzetelnej diagnozy potrzeb lokalnych rynków pracy (Leśniak, 2024). Praktykanci nie są w stanie podejmować najbardziej doinformowanych decyzji przy wyborze przedsiębiorstwa, ponieważ baza danych nie jest aktualizowana zgodnie z obecnymi trendami. Dodatkowo przepisy, a zwłaszcza Rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 12 lutego 2019 r., są o wiele bardziej ogólne - nie informują o szczegółowych standardach i nie wymagają od szkół nawiązywania współpracy z firmami czy instytucjami rynku pracy (Minister Edukacji Narodowej, 2019). W Niemczech bardzo mocno umocowano prawnie współpracę szkół z przedsiębiorstwami, dzięki czemu firmy mają obowiązki i prawa, a uczniowie są zawsze chronieni umową.

Proponowane przez autorów zmiany w doradztwie zawodowym, zwłaszcza wycieczki do zakładów pracy i spotkania z przedstawicielami zawodów, są krokiem w kierunku modelu niemieckiego. Niemcy pokazują, że kontakty z firmami i instytucjami pomagają młodzieży podejmować trafniejsze decyzje edukacyjne. Autorzy sa zdania, że obecny system doradztwa zawodowego w Polsce jest często powierzchowny i niepraktyczny, co może zostać zmienione poprzez wdrożenie proponowanej reformy.

Francja

We Francji, obowiązkowy od 2005 roku dla wszystkich uczniów klasy 3e (ostatni rok collège’u) jest tzw. stage d’observation uregulowany przez circulaire n° 2005-139 du 10 août 2005. Stage d’observation ma formę tygodniowej obserwacji w miejscu pracy — uczniowie nie wykonują pracy zarobkowej, lecz zbierają cenne doświadczenie związane z rynkiem pracy już w wieku ok. 14 lat.

Standardowo, czas trwania takiego stażu wynosi 5 dni roboczych, najczęściej w okresie listopad – marzec, czyli podczas roku szkolnego. Dokładny termin ustala szkoła we współpracy z uczniem i firmą.

W systemie francuskim, to uczeń i jego rodzina mają obowiązek znaleźć miejsce stażu, nie szkoła. Szkoła może pomóc (np. przez lokalne kontakty lub dni informacyjne), ale nie gwarantuje miejsca. Do dyspozycji uczniowie mają takie narzędzia jak https://www.monstagedetroisieme.fr/, które mają na celu wyrówananie szans i ułatwienie procesu znalezienia stażu (Objectif Apprenti’Stage, n.d.).

To pierwsze wprowadzenie do świata biznesu. Uczniowie szkoły średniej poznają świat zawodowy i swoje otoczenie. Uczniowie zdobywają wiedzę na temat życia zawodowego: Odkrywają różne role w firmie, Zrozumieją warunki pracy, uczą się o zasadach i praktykach obowiązujących w firmie i rozwijają się w zespole.

Koszty dla państwa są bardzo niskie lub zerowe - brak bezpośredniego finansowania przez państwo. Wynagrodzenie Ucznia jest zakazane, a ubezpieczenie OC/NNW jest pokrywane przez szkołę. Rodzina ucznia musi pokryć dojazdu przez maksymalnie 5 dni oraz ewentualnie koszty posiłków na ten okres.

Taka forma zapoznania z rynkiem pracy ma swoje korzyści jak np. wczesne zapoznanie uczniów z realiami rynku pracy i codziennością w zakładzie, budowanie wizerunku świadomości społecznej dla firm, ale ma też wiele wad. Do największych należy zaliczyć akcentowanie nierówności społecznych - rodziny z bogatą siecią kontaktów mogą zapewnić swoim dzieciom atrakcyjny staż (lekarze, prawnicy), podczas gdy dzieci z mniej fortunnych środowisk są zmuszone go odbyć np. w sklepie spożywczym. Brak również ujednoliconych kryteriów oceny stażu oraz gwarancji jego jakości.

W celu mitygacji problemów zauważonych w systemie francuskim, Autorzy proponują model dostosowany do realiów polskich. By zminimalizować obciążenie finansowe zarówno gospodarstw domowych jak i przedsiębiorstw, proponuje się system, gdzie większość edukacji zawodowej odbywa się poprzez spotkania z przedstawicielami branży w murach szkoły oraz poprzez jedną wycieczkę do lokalnego zakładu pracy. W ten sposób również przekazywana jest wiedza praktyczna o rynku pracy bez wydatków na dojazdy 5 dni w tygodniu oraz wyżywienie i tysiące roboczogodzin biznesów. Format wycieczki pod opieką nauczycieli również pozwala ominąć trudności formalne związane z wprowadzeniem ustawy o przeciwdziałaniu zagrożeniom przestępczością na tle seksualnym i ochronie małoletnich, która wymagałaby od potencjalnych opiekunów stażu pozyskania oświadczenia o niekaralności i niewpisaniu do rejestru przestępców seksualnych.

Bibliografia

Biuro ds. Równego Traktowania UE. (n.d.). Kształcenie zawodowe. Biuro Prasy i Informacji Rządu Federalnego. Dostęp 15 lipca 2025 r.: https://www.eu-gleichbehandlungsstelle.de/eugs-pl/obywatele-ue/%C5%BCycie-i-praca-w-niemczech/kszta%C5%82cenie-zawodowe/kszta%C5%82cenie-zawodowe-1908216

Deutschland.de. (2024, luty 5). Dualne kształcenie zawodowe w Niemczech – jak ono działa? https://www.deutschland.de/pl/topic/gospodarka/dualne-ksztalcenie-zawodowe-w-niemczech-jak-ono-dziala

Główny Urząd Statystyczny. (2023). Edukacja w roku szkolnym 2022/2023 – wyniki wstępne. https://stat.gov.pl/files/gfx/portalinformacyjny/pl/defaultaktualnosci/5488/21/1/1/edukacja_w_roku_szkolnym_2022-2023-wyniki_wstepne.pdf

Leśniak, G. (2024, październik 15). Poprawka z edukacji zawodowej. Prawo.pl. https://www.prawo.pl/kadry/problemy-edukacji-zawodowej-w-polsce-zrp,529498.html

Minister Edukacji Narodowej. (2018, maj 25). Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 25 maja 2018 r. . Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej. https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU20180001055/O/D20181055.pdf

Minister Edukacji Narodowej. (2019, luty 12). Rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 12 lutego 2019 r. Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej. https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU20190000325/O/D20190325.pdf

Objectif Apprenti’Stage. (n.d.). Le stage d’observation en milieu professionnel.  https://www.objectifapprentistage.fr/informations-utiles/le-stage-dobservation-en-milieu-professionne

O’Neill , A. (2025, czerwiec 12). Germany: Youth unemployment rate 2005-2024. Statista. https://www.statista.com/statistics/812019/youth-unemployment-rate-in-germany/

Polsko-Niemiecka Izba Przemysłowo-Handlowa. (2019, lipiec 11). Niemiecki system kształcenia zawodowego. Edunet Poland. https://edunet-poland.pl/german-quality-czyli-gdzie-lezy-sekret-niemieckiego-systemu-ksztalcenia-zawodowego/

Rubery, J., Keizer, A., & Grimshaw, D. (2020). Flexibility bites back: The multiple and hidden costs of flexible employment policies. Sustainability, 12(9), 3813. https://doi.org/10.3390/su12093813

Strawiński, P., Broniatowska, P., & Majchrowska, A. (2016). Returns to vocational education. Evidence from Poland (Working Papers 2016-16). Faculty of Economic Sciences, University of Warsaw. https://ideas.repec.org/p/war/wpaper/2016-16.html

Szczotka, K. (2019, czerwiec 11). Ausbildung, czyli niemiecki system kształcenia dualnego. EPALE. https://epale.ec.europa.eu/pl/blog/ausbildung-czyli-niemiecki-system-ksztalcenia-dualnego

Ustawa z dnia 13 maja 2016 r. o przeciwdziałaniu zagrożeniom przestępczością na tle seksualnym i ochronie małoletnich (Dz. U. 2016, poz. 862). https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU20160000862/U/D20160862Lj.pdf